روش زراعت زعفران در قرن هفتم و پیش تر از آن

خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، کتابی بنام آثار و احیاء را در زمینۀ امور زراعت و باغبانی نوشته و مبحثی را به معرفی، کشت وکار زعفران اختصاص داده است. او حتی هزینه های کشت و نیز فروش پیازهای اضافی را متذکر ساخته است اینک خلاصه ای از نوشته های این نویسنده:

     زعفران بر حسب آب، هوا و زمین هر ولایتی متفاوت شود و پیش مردم چنان باشد که مگر زعفران هر جائی به عمل نمی‌آید، از این جهت آنرا نمی کارند. نه چنان است که زعفران در اکثر زمین های ولایات گرمسیر و سردسیر به عمل بیاید، لیکن در سردسیر بهتر آید، چه آن فی نفس الامر ارتفاعی (محصول زراعی) سردسیری است.

     و زعفران را بیخ کارند، بیخ آن به مقدار فندقی بزرگ باشد پهن و سفید. و وقت کشتن آن تابستان بود. زمین آنرا به بیل شیار کرده، شخم زده پاره پارۀ زمین را به بیل بر دو انگشت (6/5 سانتی متر) و آن تخم (پیاز) در آنجا برند و خاک بر سر آن کنند. چنانچه در یک گز زمین پنجاه عدد در اندازند. و قطعاً تا چهل روز آب ندهند. چون خزان شود که وقت رستن آن باشد در دو نوبت آب باید دادن، به هر ده روز یک نوبت و زیاده از آن آب نباید داد. چون هوا خنک شود هم در آن سال اول گل بدهد و بعد از آن برگ بیرون آید. گل آنرا روز به روز باید چیدن، و سرخی آنرا از میان بیرون آورند، تا وقتی یخ بند شود مدت یکماه تا چهل روز گل بدهد. به وقت گل دادن به سر بیل و تیشه زمین آنرا نرم باید کرد تا بهتر گل بدهد و آنرا زبل (کود) باید انداخت.

     زعفران در اوایل بهار سبز باشد و در اواخر (بهار، پیش از) تابستان علف آن ریخته شود و قطعاً اثر علف آن پدید نباشد و آب قطعاً نباید دادن تا اواسط خزان که نزدیک باشد که گل بکند. و مدت سه یا چهار یا پنج سال پیاز آن در زمین باشد. و چون بیخ آن بچه بسیار بکند در زمین نگنجد و یکدیگر را بی قوت گرداند، ضرورت شود باز کندن پیاز و چندان که از زمین (پیاز) برکَنند در پنج شش چندان زمین باز نِشانند و سال اول که بکارند گل اندک بدهد. در اکثر مواضع که بکارند نیکو آید و کم مؤونت (کم خرج و کم رنج) است و بسیار فایده، از این جهت متاعی نیکوست و در هر ولایتی نمی باشد و قیمتی تمام دارد.

منبع:

ابریشمی، م. ح. 1383. زعفران از دیرباز تا امروز دایرة المعارف تولید، تجارت و مصرف. تهران: انتشارات سپهر.